Mniszek, stan. 3 Wychodnie piaskowca kwarcytowego, fot. Anna Zakościelna
Systematyczne badania Archeologicznego Zdjęcia Polski, przeprowadzone w latach 80. XX w. na terenie Antykliny Rachowa, przyniosły odkrycie kilkudziesięciu stanowisk o charakterze osadowo-pracownianym łączonych z kulturą łużycką, z których trzy – Kopiec, stan. 4 i 8 (AZP 84-74/103; 84-74/126), Kosin, stan 10 (AZP 86-75/140), gm. Annopol – zostały poddane rozpoznawczym badaniom wykopaliskowym. Wyniki tych badań i pozyskane materiały stanowią bazę źródłową projektu, którego celem jest pełne, interdyscyplinarne opracowanie materiałów archeologicznych z wymienionych wyżej stanowisk, położonych na terenie oraz w sąsiedztwie złóż krzemieni szarych turońskich – świeciechowskiego i gościeradowskiego. Wielkie ilości materiałów krzemiennych pozyskane w trakcie badań wskazują, iż dla ludności późnej kultury łużyckiej w prowincji wschodniej, skały krzemionkowe były nadal podstawowym surowcem do produkcji narzędzi, a rejon wychodni krzemieni turońskich był nie mniej intensywnie eksploatowany niż w epokach starszych. Wyniki wspomnianych badań były dotychczas jedynie wzmiankowane w literaturze archeologicznej, a mimo to stały się początkiem ożywionej dyskusji i postępu badań nad tzw. późnym krzemieniarstwem pradziejowym.
Stosunkowo niewielki rejon złóż krzemienia świeciechowskiego otoczony jest dziesięciokrotnie większą strefą występowania odmiany gościeradowskiej (Libera, Zakościelna 1987, s. 42, Ryc. 1; Libera, Zakościelna 2002, Ryc. 2). W strefie tej położona jest produkcyjna osada na stan. 10 w Kosinie, datowana na podstawie ceramiki na V okres epoki brązu – początek epoki żelaza. Rozpoznawcze badania wykopaliskowe dostarczyły blisko 2000 zabytków krzemiennych dokumentujących cały proces produkcyjny, począwszy od bryły surowej a na narzędziach skończywszy oraz blisko 4000 fragmentów ceramiki (Bargieł, Gurba 1986). Wyniki badań na stan. 10 w Kosinie, które jest osadą „czystą” kulturowo, stały się podstawą do wydzielenia tzw. „przemysłu kosińskiego” (Libera 2004; 2005, tam dalsza literatura). Dwa sezony badań przykopalnianej pracowni obróbki krzemienia i produkcji narzędzi bifacjalnych na stan. 4 w Kopcu, położonej na południowym obrzeżu powierzchniowego zasięgu wychodni krzemienia świeciechowskiego, dostarczyły łącznie blisko 25000 zabytków krzemiennych reprezentujących dwie fazy osadnicze: schyłkowopaleolityczną oraz datowaną na późną epokę brązu i wczesną epokę żelaza. Druga faza użytkowania stanowiska to pracownia narzędzi bifacjalnych, głównie półwytworów półksiężycowatych noży sierpowatych (Florek, Libera 1994; Bargieł, Libera 1995). Podobna pracownia została wstępnie zbadana na stan. 8 w Kopcu, gdzie pozyskano 1900 zabytków krzemiennych i kilkanaście fragmentów ceramiki kultury łużyckiej (Florek, Libera 1994).
Analiza materiałów pozyskanych w trakcie badań powierzchniowych całego rejonu występowania krzemieni szarych wieku turońskiego, wykonana na etapie opracowania wyników AZP pokazała, iż ujęte w opracowaniu stanowiska wchodzą w skład całego ciągu pracowni krzemieniarskich związanych z późną epoką brązu – wczesną epoką żelaza, okalających złoża od południowego zachodu (Libera, Zakościelna 1987, s. 45-46, Ryc. 1; Libera, Zakościelna 2002, s. 104-106, Ryc. 2). Poza badanymi wykopaliskowo w projekcie uwzględniony zostanie również reprezentatywny wybór stanowisk pochodzących z prospekcji AZP.
Archeologiczne analizy materiałów prowadzić będą do rekonstrukcji technik i technologii krzemieniarskich stosowanych przez ludność późnej kultury łużyckiej, dla których to zamierzeń ujęte w projekcie stanowiska są w skali Polski i Europy Środkowej zbiorami najliczniejszymi i zupełnie unikatowymi. Dostarczyły bogatych i zróżnicowanych materiałów krzemiennych pozwalających po raz pierwszy zaprezentować pełny ciąg operacyjny produkcji narzędzi bifacjalnych (pracownie na stan. 4 i 8 w Kopcu) oraz odtworzyć łańcuch operacyjny ukierunkowany na produkcję wytworów bazujących na półsurowcu parawiórowym i odłupkowym (Kosin, stan. 10). Poza analizami technologiczno-morfologicznymi wykonane zostaną badania traseologiczne, które powinny wskazać na rodzaj obrabianych materiałów, wykonywane czynności i umożliwić rekonstrukcję opraw narzędzi. Planowana monografia ma znacząco uzupełnić dotychczasową wiedzę na temat technologicznych aspektów produkcji krzemieniarskiej i pokazać skalę wykorzystania surowców krzemiennych we wschodniej prowincji kultury łużyckiej w schyłkowym okresie ich stosowania dla produkcji narzędzi.
W zakresie opracowania materiałów ceramicznych wykonane zostaną analizy archeologiczne (technologiczno-techniczna, morfologiczna, stylistyczna, chronologiczna), oraz specjalistyczne analizy ceramologiczne (skład masy ceramicznej, temperatura wypału, porowatość), zmierzające do pokazania specyfiki warsztatu ceramicznego późnej kultury łużyckiej i funkcjonalnych aspektów naczyń.
Jednym z ważnych celów projektu będzie jego wymiar popularyzatorski, realizowany na potrzeby miejscowej społeczności, na terenie zamieszkiwania której kopalnia krzemienia w Świeciechowie jest jakże ważnym reliktem dziedzictwa archeologicznego. Zaplanowano wydanie barwnie ilustrowanego folderu oraz cykl popularyzatorskich spotkań w szkołach i miejscowych ośrodkach kultury.
Podstawowa literatura
Bargieł B., Gurba J. 1986. Niedatowany kopiec ziemny na osadzie kultury łużyckiej (stan. 10) w Kosinie, gm. Annopol, woj tarnobrzeskie. W: Sprawozdanie z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1986 r., red. J. Gurba. Lublin, s. 28-32.
Bargieł B. Libera J. 1995. Drugi sezon badań pracowni przykopalnianych kultury łużyckiej w Kopcu. W: Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1994 roku, red. J. Gurba. Lublin, s. 13-16.
Florek M., Libera J. 1994. Pierwszy sezon badawczy przykopalnianych pracowni w rejonie wychodni krzemienia świeciechowskiego w Kopcu. W: Sprawozdanie z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1993 r., red. J. Gurba. Lublin, s. 3-14.
Libera J. 2004. W dążeniu ku nowej syntezie. Wybrane zagadnienia krzemieniarstwa schyłkowego z dorzecza górnej i środkowej Wisły. Archeologia Polski t. 49 z. 1/2 s. 106-124.
Libera J. 2005. Z badań nad krzemieniarstwem wczesnej epoki żelaza w dorzeczu Sanu – podstawy wydzielenia przemysłu kosińskiego. W: Problemy kultury wysockiej, red. S. Czopek. Rzeszów, s. 119-160.
Libera J., Zakościelna A. 1987. Złoża krzemieni turońskich na prawobrzeżu środkowej Wisły w świetle badań AZP. W: Sprawozdanie z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1987 r., red. J. Gurba, s. 39-47 (z J. Liberą).
Libera J., Zakościelna A. 2002. Złoża krzemieni turońskich w przełomowym odcinku Wisły. W: Krzemień świeciechowski w pradziejach. Materiały z konferencji w Ryni 22 – 24. 05. 2000, red. B. Matraszek, S. Sałacińska. Warszawa, s. 93-109. Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach 4.